Linh Van's garden

Gió, nước, đá

Tặng Roger Caillois

Nước bào rỗng đá,

gió thổi tung nước,

đá cầm chân gió.

Nước, gió, đá.

Gió đẽo khắc vào đá,

đá là cốc đựng nước,

nước thoát ra thành gió.

Đá, gió, nước.

Gió xoay chiều gió hát,

nước trôi nước thầm thì,

đá lặng câm bất động.

Gió, nước, đá.

Cái này là cái kia và không là gì cả:

giữa những cái tên trống rỗng

chúng trôi đi và biến mất,

nước, đá, gió.

(bản dịch của Hoàng Ngọc-Tuấn)

Tôi đọc bài thơ này của Paz cách đây mười năm trước. Lúc đó, tôi thấy nó là một bài thơ hay. Thấy mà không biết. Đó là điểm hấp dẫn nhất của nghệ thuật. Ta chưa cần phải biết nó hay chỗ nào nhưng trước hết nó ẩn chứa một thứ phép thuật nào đó đủ để quyến rũ ta. Dĩ nhiên, Paz là một nhà thơ lớn của thế kỷ XX và có không ít bài thơ hay. Bạn sẽ hỏi vậy một bài thơ thế nào là hay. Tôi làm sao nói được. Có biết gì mà nói. Nhưng bây giờ tôi muốn viết đôi dòng để ghi lại vì sao nó quyến rũ tôi nhiều đến vậy.

Mười năm trước, tôi đọc bài thơ này và thấy rằng bằng cách nào đó, với một nhúm chữ ít ỏi, như một nhúm hạt giống trong tay, Paz có thể rải chúng xuống để đúc kết một quy luật phổ quát của ba yếu tố trong tự nhiên giỏi đến thế. Chữ của Paz: một loại chữ sáng rõ. Tôi chưa hề thấy ông cố tình làm mờ chúng để đẩy chúng trượt đi như một tiểu xảo hay một trò chơi ngôn ngữ. Paz nói về “gió, nước, đá” thì đầu tiên đó chính là ba yếu tố này với quy luật hiển nhiên của chúng. Không một dòng hay một chữ nào khiến tôi phải nghi ngờ.

Nhưng Paz cũng là một thiên tài với khả năng giữ cho sự sáng rõ ấy nằm ở bề mặt. Dường như, đằng sau chữ của ông luôn có một thế giới xa hơn – một cánh cửa đóng kín: vừa mời gọi, lại vừa im ỉm với người đọc. Paz là nhà thơ của vũ trụ học.

Thỉnh thoảng, vì thế, tôi thường đọc lại bài thơ này. Nó vẫn luôn hay với tôi.

Gần đây, tình cờ đọc nó, tôi không khỏi bất ngờ vì nó mang tôi đến thế giới của những điều khác hơn: nó hé lộ cho tôi thứ minh triết của thi ca và của đời người, những tiểu vũ trụ tồn tại trong vũ trụ rộng lớn của vạn vật.

Như cách Thượng Đế đã dày công tác tạo vũ trụ, nhà thơ làm điều đó với chính bài thơ của mình. “Khởi thuỷ là lời”. “Ngôn ngữ là ngôi nhà của hữu thể”. Bài thơ của Paz bắt đầu từ nước. Như nước, lời của một bài thơ là thứ vừa tạo sinh vừa huỷ diệt, vừa trong suốt vừa mờ đục. Nhà thơ mượn lời để nói đến một ý niệm nào đó nhưng trong quá trình làm thơ, nó có thể bào rỗng chính ý niệm ấy, như nước bào rỗng đá. Ý của một bài thơ, nếu có, luôn rất khác biệt trong suốt tiến trình của nó. Ta vừa thấy nó ở đây thì nó lại đã ở kia. Đọc hết bài thơ, dường như nó vẫn nằm im lặng trong một khối đá vững chải, hoặc là một khối đá đã bị bào rỗng đến không còn gì. “Ý tại ngôn ngoại” là vậy. Nhưng nếu không có ý sẽ chẳng có phương tiện nào để lời cất lên. Lời mượn ý để hiện diện. Lời không ý như nước và gió không đá, là lời vô nghĩa và rỗng tuếch từ đầu. Bởi thế, đá là “cốc đựng nước”.

Vậy còn “gió”? Gió là thứ vô hình. Ta không thấy hình dáng của nó, không sờ được vào nó, ta chỉ thấy nó qua nhịp rung của cành lá hay gợn sóng trên mặt nước. Nhịp. Phải, nó là nhịp trong một bài thơ. Tại sao một bài thơ cần nhịp? Không có nhịp, thơ là một mớ ngôn ngữ nằm trên mặt phẳng của thời gian chết. Nhịp là gió tạo ra sự chuyển động cho thơ. Nó “thổi tung” lời đôi khi. Sức sống ở đó. Nhưng nó cũng có thể bị cầm chân bởi khối đá vững chắc của ý. Những câu thơ nặng về ý tứ thường khiến người đọc phải ngẫm nghĩ, đó là những câu thơ mà nhịp được kéo giãn ra trong đầu người đọc. Đọc đến đó ta buộc phải dừng lại. Nhịp cũng là thứ góp phần tạo ra ý, như gió đẽo khắc đá. Hãy đọc thơ ở những khoảng ngắt dòng. Sự im lặng góp phần tạo nghĩa. Mặt khác, lời không đứng yên trong mối tương hỗ này. Như nước, có khi yên ả có khi cuồng nộ: nó tạo sóng của nhịp. Bạn có bao giờ đọc những câu thơ mà lời không còn bất động trên mặt giấy? Nó xôn xao. Bằng phép tu từ của một kỹ thuật bậc thầy, nhà thơ biến nó thành nhịp trong đầu bạn. Như nước thoát thành gió.

Ba yếu tố này – lời, ý, nhịp – bởi thế vừa tồn tại độc lập lại vừa xoay chuyển và biến hoá cùng nhau. Gió hát nhịp ngân vang. Lời thầm thì nước chảy. Ý lặng câm như đá. Nước, gió, đá như một khối rubik. Nó xoay. Bởi thế một lúc sau bạn lại thấy chúng hoán vị cho nhau, như cách Paz đúc kết ở những câu cuối mỗi khổ. Cái này là cái kia nhưng lại không là gì cả. Nó là một vũ trụ nhỏ đang trôi đi và biến mất. Đi đến cái không-gì. Ở đó, một vũ trụ mới sẽ được tạo sinh. Chữ cuối trong bài thơ là “gió”. Một nhịp mới sẽ ngân vang từ cái trống không, để bắt đầu một kiếp lai sinh.

Một bài thơ có khác chi một đời người? Nước chính là ta, là cái ngã, là linh hồn mượn thân xác để đi qua đời này. Hãy nhìn ngắm lại thân xác và linh hồn của ta. Ta vừa đi vừa biến đổi không ngừng, như nước chảy. Gió vô hình là nhịp của thời gian. Ta nghĩ rằng cuộc đời này có một ý nghĩa ở đâu đó để neo mình lại. Nhưng qua mỗi một giây, cái nghĩa ấy lại trượt đi và biến đổi, như ý tứ của một bài thơ. “Sống để làm gì?” Luôn có câu trả lời nhưng câu trả lời ấy sẽ khác nhau theo từng giai đoạn của đời người. Đá tưởng là vĩnh cửu vẫn có thể bị bào rỗng và chạm khắc. Bạn có bao giờ nghĩ tại sao loài người thường cần loại đá tốt nhất để xây nhà cho mình lúc sống lẫn lúc chết? Họ muốn một sức nặng đủ lớn để giữ lại cái bản thể luôn biến đổi và tiêu hao. Nhưng có gì mãi mãi trước trăm năm. Đá trên bia mộ sẽ mòn. Một ngày nọ, ta lẫn vào đâu đó trong một cơn gió mới. Một tạo sinh lại bắt đầu.

Và bởi không-gì nên bài thơ này quyến rũ tôi đến vậy. Nó đã xong mà như chưa xong, nó vẫn ngân lên trong một làn gió mới. Một bài thơ hay với tôi là khi chỉ bằng vài chữ sáng rõ như gió, nước, đá, nó vừa hiển lộ quy luật của vũ trụ, vừa tự soi vào cơ chế của thi ca, lại vừa ngân vang như nhịp đời người, mỗi lần đọc lại đều mở ra một vũ trụ khác. Nó là dạng thơ mà khi đọc xong khiến tôi muốn viết: nó khuấy lên một nhịp điệu nào đó chưa rõ trong hồn tôi. Như đứa trẻ đã bắt đầu quẫy đạp từ một điểm nào trong hư vô bất tận. Và nhịp của một đời người khởi đi từ nhịp tim người mẹ.

Những người đã mất, những tiểu vũ trụ, họ đã sống như thế nào, mà mỗi khi nghĩ về họ luôn khiến tôi muốn sống?

Là bởi họ đã sống như những bài thơ tuyệt vời nhất, những sự hoà quyện của nhịp, ý, lời. Họ mất mà như còn ở đó, như sự ngân vang của một bài thơ khi đã đọc xong.

Linh Văn