Linh Van's garden

Seamus Heaney có một bài thơ giàu tính ẩn dụ, tên là “Digging” – “Đào”. “Đào” ở đây không phải là “đào” trong “Đào, Phở, Piano” mà là đào xới, để lục tìm. Người con trai ngồi trong phòng học, đào bằng cây bút nằm giữa ngón cái và ngón trỏ của mình. Người cha ở dưới sân, đào bằng lưỡi xẻng cắm vào đá sỏi.

Không ai sinh ra từ khoảng trống. Muốn hiểu được căn tính của mình ở thì hiện tại, ta buộc phải đào xuống ngày hôm qua của nơi mình sinh ra và lớn lên, cái ta gọi là quê hương, mong tìm được căn tính của nó, dù rất nhiều khi chỉ gặp phải một vụn xương không chắc là có thật. Xương chó và xương người rốt cuộc trắng như nhau.

“Việt và Nam” của Trương Minh Quý là một cuộc đào-tìm như thế. Hành động “đào” ấy nằm ngay trong chính phân cảnh đầu tiên: hai nhân vật cùng đào than đá trong lòng đất. Họ là những công nhân làm việc tại một mỏ than. Họ sẽ còn phải đào xuống rất nhiều lần trong mấy mươi phút còn lại của bộ phim để tìm cái xác người cha, một người lính chết trận trong thời chiến. Hành động “đào” ấy còn hiện ra trong phân cảnh họ làm tình hay lấy ráy tai cho nhau. Họ, một cặp đôi đồng tính, mà chắc gì đã là một cặp đôi, hay chỉ là một bản thể bị tách làm hai nửa. Đã chẳng rạch ròi rằng ai là Nam, ai là Việt trong phần credit cuối phim.

Đào và đào mãi, để tìm về lịch sử của một cái tên, cũng là tựa đề của bộ phim. Sự thật không nằm ở kết quả, thứ chỉ là một nắm đất đen trong tay nhà ngoại cảm, với diện mục đã trét đầy son phấn (đến cái mặt thật của bà ta tôi còn không rõ thế nào, nhưng hát hay quá). Sự thật nằm ở hành trình. Thứ nhận lại là máu rỉ ra từ hậu môn, là cục ráy tai đen ngòm, là một trái bom có thể chực chờ phát nổ vào bất cứ lúc nào.

Cuộc đào-tìm trên mảnh đất này vừa dễ vừa không dễ. Xác người lính, theo lời của nhân vật cựu chiến binh, được chôn rất cạn, cách mặt đất mấy mươi xen-ti-mét. Nhưng, tìm đâu cho ra trong cái bể mênh mông và điêu trá của lịch sử? Danh tính và căn cước là những thứ rất dễ bị xoá bỏ, từ cấp độ cá nhân đến tập thể. Nơi chúng thuộc về: một cái hang đen chứa những tiếng thở. Sự khác biệt giữa cái hang của Quý và cái hang của Apichatpong Weerasethakul trong “Hồi ức về những tiền kiếp của cậu Boonmee” nằm ở vị trí và góc nhìn của nhân vật. Apichatpong Weerasethakul tạo ra cái hang để nhân vật chui vào đó và nằm xuống, khi không còn sống được bao lâu, và thấy cả một không gian mênh mông phía trên. Quý lại để nhân vật ở ngoài hang nhìn vào. Một con ếch vừa nhảy xuống khoảng tối bên dưới. Ở trên này, không ai nhìn thấy gì cả. Chỉ mưa rơi không ngưng.

Tôi không muốn đề cập gì nhiều về một cuộc tìm kiếm khác trong phim: tìm đến tương lai đầy rủi ro và bất định, trong một cái thùng container lênh đênh trên biển. Ở ngoài biên giới của một cái tên chung, ta sẽ chẳng còn cái tên nào cho riêng mình nữa, dù còn sống hay sẽ chết.

Hai phân cảnh làm tôi bần thần nhất trong phim được quay tại hai nơi khác nhau ở Việt Nam. Một nơi tôi đã đến để thấy sự thật chẳng là gì hơn ngoài những cái sọ người bị đập vỡ: khu tưởng niệm những nạn nhân chết trong cuộc tàn sát của Khmer đỏ ở Ba Chúc, An Giang. Một nơi, hình như là nơi tôi chưa đến nhưng đã tình cờ đọc được, để hiểu thêm về một thời đoạn, một mẩu xương trắng không nhiều người biết, nhưng vẫn góp phần tạo nên hình nên cốt của một danh tính tập thể, mà trong đó tôi đang mang: một nghĩa trang, gồm hàng trăm ngôi mộ vô danh, với từ khoá “Đ.S 17.3.1982”, ở Trảng Bom, Đồng Nai.

Rốt cuộc, “đào”vẫn là hành động mang tính cá nhân sâu sắc, như cách mỗi người xem xong một bộ phim sẽ có cho riêng mình một bộ phim khác trong đầu. “Đào” cũng sẽ là hành động dễ làm nản lòng, khi ta thừa kế một di sản dễ làm nản lòng. Thành thử, hành động mà tôi thấy nhiều nhất ở xứ này với đất đai, dù người ta tự nhận họ theo phe nào, là “lấp”. Về hình dạng về mặt vật lý của đất, “lấp” tạo ra cái có, “đào” tạo ra cái mất. Với tâm lý ngại mất mát, rõ là đất không nên để đào, mà tốt nhất là để lấp lại rồi phân lô bán nền. Nhưng ta chỉ có thể thấy được đôi chút gì đó nếu chịu đào, mà phải đào đến tận xương, chứ chẳng còn cách nào khác. Đủ may mắn thì sự thật sẽ vọng lên, trong dải âm thanh khi lưỡi cuốc chạm vào một đoạn đã thối rữa từ rất lâu của một thi thể. Hoặc giả, chẳng có một sự thật nào.

Đến đây, lẽ ra tôi đã liên tưởng đến một bộ phim khác ra mắt cùng thời điểm ở Việt Nam, cũng sử dụng bối cảnh trong lòng đất.

Nhưng, tôi có biết gì về nó đâu mà nói?

Linh Văn